De rol van de nervus vagus

Voor de gezondheid blijkt meer begrip van het zenuwstelsel van groot belang te zijn. Het begrijpen van de rol van de vagaal zenuw is daarbij essentieel. Tineke Smit, psychiater en voorzitter van Polyvagaal Instituut Nederland, geeft aan hoe inzicht daarin kan helpen in de behandeling in jouw praktijk. Ze laat zien hoe het autonome zenuwstelsel reageert op omgevingsfactoren en op sociale contacten en hoe je dat kunt helpen reguleren voor meer welzijn.

De polyvagaaltheorie benadrukt de rol die het autonome zenuwstelsel, en in het bijzonder de nervus vagus, speelt in gezondheid, emoties en gedrag. De grondlegger van deze theorie, dr. Stephen Porges, heeft uitgelicht dat er drie autonome zenuwbanen zijn die daarbij een belangrijke rol spelen. Afhankelijk van signalen van veiligheid of gevaar wordt een van die banen meer of minder geactiveerd. Herken je dat, dan kun jij in jouw behandeling daarop inspelen.

Het zenuwstelsel

Zoals je weet bestaat het zenuwstelsel uit een centraal (CZS) en een autonoom deel. Je CZS is
het bewuste deel: daarmee plan je bijvoorbeeld activiteiten in en maak je bewuste bewegingen. Je zet het ook in als je massagetechnieken toepast. Het onbewust reagerende deel heet het autonome zenuwstelsel (AZS). Tineke: “Dit reguleert onbewuste lichaamsfuncties, zoals ademhaling, hartslag en spiertonus. Het bestaat uit drie delen die hiërarchisch in functie gerangschikt zijn. Allereerst de zogenaamde ventrale vagus (het voorste deel in de hersenstam). Als het AZS bijvoorbeeld signalen oppikt waaruit blijkt dat het in jouw praktijk veilig is, dan kan jouw cliënt zich rustig en ontspannen voelen en openstaan voor jou en je behandeling. Ook kunnen jullie dan verbinding ervaren. De lichaamsfuncties zijn in deze staat in balans waardoor lichaam en geest gezond kunnen functioneren.”

Een veilige benadering stimuleert de gezondheid

Onveilig

De sympathische zenuwbanen krijgen de leiding als het AZS signalen van onveiligheid of gevaar oppikt. Tineke: “Veel mensen hebben een trauma ervaren. Het lichaam reageert bij triggering onbewust met een versnelde hartslag en ademhaling en de spieren spannen zich aan. Dit zodat je kunt vluchten of vechten. Als jouw cliënt in deze staat jouw praktijk binnenkomt, kun je dat herkennen doordat de persoon gespannen spieren heeft en onder andere een gespannen stem heeft en onrustig, alert of geïrriteerd is.” In sommige gevallen, als bijvoorbeeld het gevaar te groot is, stress te lang aanhoudt of vechten of vluchten geen oplossing biedt, dan beschermt het AZS het lichaam door zich af te sluiten.” Hoe zich dat uit? “De hartslag en bloeddruk dalen, de gezichtsuitdrukking is vlakker en je kan moeilijker contact krijgen met je cliënt.” Het AZS gebruikt genoemde beschermingsreacties continu. Als dit zenuwstelsel goed functioneert, kan het steeds van de ene staat naar de andere overgaan. Tineke: “Dan kan je goed omgaan met stress, spanning en negatieve gebeurtenissen. Maar bij onder meer teveel stress raakt het AZS ontregeld en kunnen lichamelijke en/of psychische klachten ontstaan.”

Het AZS gebruikt genoemde beschermingsreacties continu. Als dit zenuwstelsel goed functioneert, kan het steeds van de ene staat naar de andere overgaan. Tineke: “Dan kan je goed omgaan met stress, spanning en negatieve gebeurtenissen. Maar bij onder meer teveel stress raakt het AZS ontregeld en kunnen lichamelijke en/of psychische klachten ontstaan.”

In je behandeling wil je dat jouw cliënten zich veilig
en ontspannen kunnen voelen

Neuroceptie

Dr. Porges introduceerde nog een ander begrip: neuroceptie. Wat wil dat zeggen? “Ieder mens scant onbewust en continu, elke minuut van de dag, of een situatie veilig is of onveilig. Je AZS reageert daarop, waarbij eerdere ervaringen uit de vroege jeugd een rol spelen. Wees je er als masseur van bewust dat een verandering in de ademhaling of in de spiertonus kan wijzen op een verandering in reactie van het AZS. Check dan of jouw cliënt zich nog veilig of oké voelt.” Als je als masseur de rol kent van het AZS, dan kun je jouw cliënt beter ondersteunen. Maar wist je dat hoe jouw cliënt zich voelt, jouw gevoel en gedrag kan beïnvloeden? “En vise versa. Als jij je veilig voelt, kan jouw client dat ook gaan ervaren. Dat heet co-regulatie: een proces waarbij bijvoorbeeld jij als massagetherapeut de emoties en het zenuwstelsel van jouw cliënt helpt reguleren. Dat kun je doen door veiligheid en steun te bieden, onder andere door empathisch te luisteren, door verbaal te checken en/of door een kalmerende aanraking.” “De polyvagaaltheorie benadrukt het belang van veiligheid en sociale verbinding voor het welzijn van je client. Het is van belang dat jij het ventrale vagale systeem, en daarmee het gevoel van veiligheid, activeert. Neem daarvoor tijdens jouw anamnese en onderzoek eerst het functioneren van het autonome zenuwstelsel onder de loep. Dit zodat jij kan inschatten welke aanpak op dat moment het beste past bij deze cliënt. Let daarbij ook op diens gezichtsuitdrukking, stemgebruik en lichaamshouding. Dit alles kan zowel per keer als tijdens een behandeling wisselen. Blijf daarom alert op tekenen van spanning en ontspanning.” ✤

Nervus vagus
De vagaal zenuw, de zogenaamde nervus (n.) vagus, krijgt steeds meer aandacht. En dat is niet voor niets. Tineke: “Het is de belangrijkste zenuw die het AZS aanstuurt. De n. vagus reageert op neuroceptie in je lijf en de omgeving: is die veilig of onveilig. Deze zenuw stuurt informatie van, en vooral naar, de hersenen en speelt een essentiële rol in het reguleren van onder meer de hartslag en de ademhaling, de spijsvertering, stressvermindering en mentale gezondheid. Hij heeft twee belangrijke takken: de ventrale en de dorsale tak. Het voorste ventrale deel voorziet de organen boven het middenrif van zenuwen. Daaromheen zit myeline, een isolerende laag die zorgt voor een snelle geleiding van zenuwimpulsen. Daardoor zal bij voorbeeld schrik het hart sneller gaan kloppen en de ademhaling zich versnellen: het lichaam maakt zich klaar om te vluchten of te vechten.” Het achterste dorsale deel van de n. vagus voorziet de overige organen van zenuwen, zoals de darmen en de blaas: “Die werken juist beter in rust, als de persoon ontspannen is.” De andere zenuw die een rol speelt is de sympathicus: “Die kan ervoor zorgen dat je cliënt actief wordt. De rol van de ventrale tak wordt dan tijdelijk minder. Jij als masseur wil juist de rol van die ventrale tak vergroten en je wilt de balans tussen de drie staten verbeteren (zie fi guur). Hoe stimuleer je de n. vagus zodat je cliënt meer kan ontspannen? Enkele technieken: stimuleer een diepe buikuitademhaling en help die vertragen. Massage, een hand op de borst, meditatie en mindfulness kunnen ook stress doen verminderen, net als een gezonde leefstijl, waarin beweging en voldoende slaap een belangrijke rol spelen. Naar prettige muziek luisteren en zingen stimuleren de n. vagus eveneens.

Tekst: Lizet van Triet