KIVH: Voeding en littekens

De rol van voeding bij wondgenezing en littekenvorming

Wondgenezing is een complex proces dat vraagt om een uitgebalanceerde toevoer van macro- en micronutriënten voor efficiënt huidherstel. Het voedingspatroon speelt een cruciale rol in de kwaliteit van littekenvorming na wondgenezing. Een gebalanceerd voedingspatroon kan bijdragen aan het optimaliseren van de wondgenezing, terwijl tekorten aan bepaalde voedingsstoffen het herstel vertragen en mogelijk leiden tot minder esthetisch gewenste resultaten. In dit artikel duiken we in de voedingsstoffen die optimale wondgenezing en littekenvorming ondersteunen en de impact van tekorten.

Wondgenezing vindt plaats als reactie op beschadiging van de dermis en epidermis en verloopt in drie fasen: ontsteking, proliferatie en remodellering. Elke fase is cruciaal voor een succesvol genezingsproces. ^{(Figuur 1) [1], [2], [3]}

Hemostase en ontstekingsfase

Hemostase start direct na een verwonding, gekenmerkt door vasoconstrictie en de activatie van bloedplaatjes. Deze vormen een tijdelijke fibrine matrix in de wond, terwijl neutrofielen, macrofagen en lymfocyten zorgen voor de afvoer van afvalstoffen, het voorkomen van infecties en het produceren van groeifactoren die belangrijk zijn voor de volgende fase van wondgenezing.^{[2], [3]}

Poliferatiefase

Na twee tot drie dagen migreren fibroblasten naar de wond en produceren type III-collageen, dat granulatieweefsel vormt. Fibroblasten differentiëren tot myofibroblasten, wat zorgt voor verhoogde collageen-productie en wondcontractie. Deze fase duurt tot ongeveer drie weken. ^{[2], [3]}

‘Voldoende hydratatie is cruciaal voor wondgenezing. Water
ondersteunt de doorbloeding, zuurstoftoevoer en
het transport van voedingsstoffen’

Remodelleringsfase

Het granulatieweefsel wordt geleidelijk vervangen door een permanent litteken. Gedurende vier tot vijf weken blijft de collageenproductie actief, waarna type III-collageen geleidelijk wordt vervangen door type I-collageen, een proces dat tot een jaar kan duren. Matrix-metalloproteïnasen, die afhankelijk zijn van zink, spelen hierbij een cruciale rol. De treksterkte van de wond neemt toe tot ongeveer 80 procent van de oorspronkelijke sterkte na drie maanden, maar herstelt nooit volledig tot 100 procent. ^{[2], [3]}

Littekenvorming

Het doel van wondgenezing is het herstel van huidhomeostase, wat meestal resulteert in een normotroof litteken: plat, flexibel, goed gekleurd en functioneel. Littekens vormen de laatste stap in dit herstelproces en zijn onderdeel van een normale wondgenezing. Hoewel littekenvorming noodzakelijk is, kan het de esthetiek en functie van de huid beïnvloeden. Ernstige littekens, zoals hypertrofische littekens en keloïden, ontstaan vaak door verstoord wondgenezingsproces. De invloed van voeding op de esthetische resultaten van wondgenezing is aanzienlijk. Een adequate toevoer van voedingsstoffen speelt een belangrijke rol in het minimaliseren van littekenvorming en het ondersteunen van huidherstel. ^{[1], [4], [5]}

Wondgenezing en voeding

Macronutriënten, zoals koolhydraten, vetten, eiwitten en vloeistoffen, samen met micronutriënten, zoals vitamines en mineralen, werken gezamenlijk aan het herstel van de huid, elk met een specifieke rol.

‘Een holistische aanpak, inclusief aandacht voor voeding,
hydratatie en leefstijl kan bijdragen aan optimale wondgenezing
en littekenvorming’

Energiebehoefte

Wondgenezing is een energie-intensief proces, met een oplopende caloriebehoefte van 30-40 kcal/kg, afhankelijk van leeftijd, comorbiditeiten en wondgrootte. Een juiste balans van koolhydraten, eiwitten en vetten is essentieel voor herstel. ^{[1], [6]}

Macronutriënten – bouwstenen voor wondherstel

• Eiwitten: Eiwitten leveren aminozuren die essentieel zijn voor huidintegriteit en herstel. Ze zijn cruciaal voor collageenproductie, die de basis vormt voor nieuw weefsel in de proliferatiefase. Een tekort aan eiwitten kan de wondgenezing ernstig belemmeren door het vertragen van de overgang van ontstekings- naar proliferatiefase. Dit vermindert angiogenese en collageenvorming, en verhoogt het risico op infecties en littekens. Essentiële aminozuren gaan voortdurend verloren door het vervellen van hoornlaagcellen, waardoor een adequate eiwitinname noodzakelijk is. Onderzoek suggereert dat specifieke aminozuren, zoals arginine en glutamine, gunstige effecten hebben op het herstelproces. Arginine bevordert collageensynthese en groeihormoonproductie, terwijl glutamine het infectierisico vermindert en celmembranen versterkt. Glycine draagt mogelijk bij aan eiwitsynthese en immuniteit. Hoewel de werkzaamheid van sommige aminozuren nog discutabel is, maken de biochemische voordelen van aminozuren ze tot een essentiële overweging bij wondgenezing. ^{[1], [7], [8], [9], [10], [11]}
• Koolhydraten: Koolhydraten stimuleren de aanmaak van insuline, wat een belangrijke rol speelt in de proliferatiefase. Insuline bevordert de opname van glucose in de cellen, wat essentieel is voor de productie van ATP, de primaire energiebron voor weefselregeneratie. Het is echter belangrijk om een evenwicht te bewaren. Er zijn aanwijzingen dat hyperglykemie de functie van granulocyten kan verminderen en daarmee het risico op infecties en slechtere littekenvorming vergroot.  ^{[1], [7]}
• Vetten: Meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA’s), zoals omega-3-vetzuren, zijn essentieel voor wondgenezing. PUFA’s zoals Eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur (DHA), zijn essentiële bouwstenen van celmembranen en ondersteunen de integriteit en functie van cellen. Daarnaast zijn ze betrokken bij ontstekingsreacties door te fungeren als voorlopers van eicosanoïden, signaalmoleculen die de ontsteking reguleren. Dit is belangrijk tijdens de wondgenezing, omdat een gecontroleerde ontsteking noodzakelijk is voor een goed weefselherstel. Bovendien dienen vetten als drager voor in vet oplosbare vitamines zoals A, D, E en K, die betrokken zijn bij verschillende onderdelen van effectieve wondgenezing zoals celdifferentiatie, immuunfunctie, antioxidantenbescherming en bloedstolling. ^{[1], [12]}

‘Voeding rijk aan eiwitten, vitamines (A, C, D) en mineralen
(zink, koper) kan de wondgenezing ondersteunen en het risico en de ernst van littekenvorming mogelijk verminderen’

Micronutriënten – katalysa- toren voor wondgenezing

• Vitamine A: Vitamine A kan worden verkregen uit onder andere eieren, visolie, lever, zuivelproducten, geel en oranje fruit en donkergroene bladgroenten. Onderzoek suggereert dat vitamine A de wondgenezing ondersteunt door het bevorderen van epitheelgroei, fibroblasten en collageensynthese. Hoewel dierstudies deze rol bevestigen, is het bewijs uit klinisch onderzoek bij mensen beperkt. De huidige aanbevelingen voor suppletie zijn hierdoor vooral gebaseerd op meningen van deskundigen. ^{[1], [7], [13]}
• Vitamine B: De 8 B-vitamines komen voor in vlees, zuivel, groenten en granen. Onderzoeken suggereren dat ze belangrijk zijn voor enzymreacties die betrokken zijn bij de vorming van leukocyten en collageen. Een tekort aan vitamine B wordt in verband gebracht met verminderde immuunfunctie en vertraagde wondgenezing. Hoewel er aanwijzingen zijn voor de mogelijke voordelen van vitamine B-suppletie, is aanvullend onderzoek nodig om dit te bevestigen. ^{[1], [7], [14], [15]}
• Vitamine C: Vitamine C, te vinden in citrusvruchten, bessen, kiwi’s en groenten zoals paprika en koolsoorten, is cruciaal voor collageensynthese en werkt als een krachtige antioxidant. Een tekort aan vitamine C wordt in verband gebracht met verminderde collageenvorming en abnormale littekenvorming. Resultaten uit verschillende gerandomiseerde onderzoeken suggereren dat vitamine C de genezing kan versnellen door hogere leukocyten-ascorbinezuurspiegels te bereiken. Meer gerandomiseerde studies kunnen het bewijs van effectiviteit in de toekomst versterken. ^{[1], [7], [15], [16]}
• Vitamine D: Vitamine D kan worden verkregen uit zonlicht (290-320 nm) en voedingsbronnen zoals vette vis, eieren, runderlever, paddenstoelen en verrijkte producten. Hoewel de exacte mechanismen nog niet volledig begrepen zijn, wijzen recente onderzoeken op een verband tussen vertraagde wondgenezing en vitamine D-tekort. Vitamine D lijkt het immuunsysteem te moduleren, wat cruciaal is voor genezing. Hoewel deze bevindingen veelbelovend zijn, is meer onderzoek nodig om de rol van vitamine D in wondgenezing beter te begrijpen en de effectiviteit van suppletie te onderzoeken. ^{[1], [7], [15], [17], [18]}
• Vitamine E: Vitamine E, aanwezig in avocado’s, noten en groene groenten, staat bekend om zijn antioxidatieve eigenschappen. De effectiviteit van vitamine E bij wondgenezing is echter omstreden. Sommige studies suggereren dat vitamine E de collageensynthese kan belemmeren en de ontstekingsrespons kan verstoren, wat kan leiden tot slechtere littekenvorming. Ondanks enkele positieve resultaten in specifieke gevallen, is er onvoldoende bewijs om vitamine E algemeen aan te bevelen voor wondgenezing. ^{[1], [7], [15]}
• Zink: Onderzoek suggereert dat zink de immuunrespons kan versterken door het activeren van antilichamen, wat kan bijdragen aan een lager infectierisico. Bovendien lijkt zink betrokken te zijn bij collageenproductie en enzymactiviteit, wat belangrijk is tijdens de proliferatie- en remodelleringsfase. Tekorten worden in verband gebracht met vertraagde genezing en een verhoogd risico op infectie, wat de littekenvorming negatief kan beïnvloeden. Verschillende onderzoeken rapporteren significant lagere zink spiegels bij patiënten met chronische wonden in vergelijking met gezonde controles. Topische toepassingen van zink lijken positieve effecten op wondherstel te hebben. Het effect van orale zinksuppletie is echter minder duidelijk. Hoewel suppletie mogelijk zinvol kan zijn bij patiënten met een tekort, is het effect van zinksuppletie bij niet-deficiënte personen minder sterk bewezen. ^{[1], [7], [15], [19]}
• Koper: Onderzoek suggereert dat koper bijdraagt aan sterkere littekenvorming en verhoogde wond elasticiteit en weerstand, door het bevorderen van de vorming van kruisverbindingen in collageen. Hoewel lage serum koperwaarden in verband worden gebracht met gecomprimeerde collageenvorming, en daarmee verminderde wondgenezing, is er gemengd bewijs voor de effectiviteit van suppletie bij niet-deficiënte patiënten. ^{[1], [15], [20]}
• Magnesium: Magnesium ondersteunt mogelijk de wondgenezing door het verlagen van ontstekingsmarkers zoals serum C-reactief proteïne (CRP) en het verhogen van de totale antioxidantcapaciteit (TAC) in het plasma. Er zijn aanwijzingen dat magnesiumsuppletie gunstige effecten heeft bij specifieke patiëntengroepen. Meer grootschalige placebogecontroleerde studies zijn echter nodig om te bevestigen of suppletie ook voordelen biedt voor mensen zonder magnesiumtekort of in andere wondgenezing situaties.  ^{[1], [21]}
• IJzer: Vanwege de betrokkenheid bij zuurstoftransport, wordt gesuggereerd dat optimale ijzerwaarden weefsel-perfusie en collageensynthese kunnen ondersteunen. Een ijzertekort leidt mogelijk tot weefselischemie, verlaagde collageenproductie en verminderde wond sterkte tijdens de proliferatiefase. Hoewel uit onderzoek ijzersuppletie nuttig blijkt bij specifieke aandoeningen, is er beperkt bewijs voor de voordelen bij andere patiëntengroepen. ^{[1], [7], [15]}

Hydratatie

Voldoende hydratatie is cruciaal voor wondgenezing. Water ondersteunt de doorbloeding, zuurstoftoevoer en het transport van voedingsstoffen. Uitdroging kan de genezing vertragen, wat leidt tot een groter risico op littekens. ^{[1], [15]}

Aanbevelingen en implementatie

Wondgenezing is een complex proces dat baat heeft bij een uitgebalanceerd voedingspatroon. Voeding rijk aan eiwitten, vitamines (A, C, D) en mineralen (zink, koper) kan de wondgenezing ondersteunen en het risico en de ernst van littekenvorming mogelijk verminderen. Hoewel voedingsstoffen, zoals eiwitten, vitamine C en zink, gunstig lijken voor huidherstel, is het bewijs voor suppletie niet altijd eenduidig. Eiwitten, vooral aminozuren, zoals arginine en glutamine, zijn cruciaal voor collageensynthese en weefselherstel. Het verhogen van eiwitinname via voeding zoals vlees, vis en peulvruchten is nuttig, maar suppletie biedt nog geen sterk bewezen voordelen. Vitamine C en zink dragen ook bij aan wondgenezing, maar extra suppletie boven een gezond dieet heeft geen duidelijk aangetoond effect. Groenten en fruit zoals citrusvruchten voldoen meestal aan de vitamine C-behoefte, en zinksuppletie is alleen nuttig bij tekorten. Professionals kunnen cliënten adviseren over een gezond voedingspatroon dat herstel ondersteunt. Het is echter essentieel om te erkennen dat voedingsinterventies niet in alle gevallen leiden tot drastische verbeteringen in de kwaliteit van littekens en dat andere factoren, zoals wondgrootte, genetische aanleg en leefstijl een grote rol spelen. Een holistische aanpak, inclusief aandacht voor voeding, hydratatie en leefstijl kan bijdragen aan optimale wondgenezing en littekenvorming. ✤

Tekst Drs. G (Gijsje) Beerlink, voedingswetenschapper & Drs. S.M. (Samantha) Jordaans, voedingswetenschapper/-epidemioloog, diëtist – Kennisinstituut voor Voeding & Huid (KIVH)

Referenties

1. I. Seth e.a., ‘Impact of nutrition on skin wound healing and aesthetic outcomes: A comprehensive narrative review’, JPRAS Open, vol. 39, pp. 291-302, mrt. 2024, doi: 10.1016/j.jpra.2024.01.006.
2. M. Ju, Y. Kim, en K. W. Seo, ‘Role of nutrition in wound healing and nutritional recommendations for promotion of wound healing: a narrative review’, Ann. Clin. Nutr. Metab., vol. 15, nr. 3, pp. 67-71, dec. 2023, doi: 10.15747/ ACNM.2023.15.3.67.
3. Y. H. Almadani, J. Vorstenbosch, P. G. Davison, en A. M. Murphy, ‘Wound Healing: A Comprehensive Review’, Semin. Plast. Surg., vol. 35, nr. 03, pp. 141-144, aug. 2021, doi: 10.1055/s-0041-1731791.
4. M. G. Jeschke e.a., ‘Scars’, Nat. Rev. Dis. Primer, vol. 9, nr. 1, p. 64, nov. 2023, doi: 10.1038/s41572-023-00474-x.
5. S. Zhou, M. Xie, J. Su, B. Cai, J. Li, en K. Zhang, ‘New insights into balancing wound healing and scarless skin repair’, J. Tissue Eng., vol. 14, p. 20417314231185848, jan. 2023, doi: 10.1177/20417314231185848.
6. J. A. Molnar, M. J. Underdown, en W. A. Clark, ‘Nutrition and Chronic Wounds’, Adv. Wound Care, vol. 3, nr. 11, pp. 663-681, nov. 2014, doi: 10.1089/wound.2014.0530.
7. M. Barchitta e.a., ‘Nutrition and Wound Healing: An Overview Focusing on the Benefi cial Effects of Curcumin’, Int. J. Mol. Sci., vol. 20, nr. 5, p. 1119, mrt. 2019, doi: 10.3390/ijms20051119.
8. E. Arribas-López, N. Zand, O. Ojo, M. J. Snowden, en T. Kochhar, ‘The Effect of Amino Acids on Wound Healing: A Systematic Review and Meta-Analysis on Arginine and Glutamine’, Nutrients, vol. 13, nr. 8, p. 2498, jul. 2021, doi: 10.3390/nu13082498.
9. K. Amin, J. Li, W. R. Chao, M. W. Dewhirst, en Z. A. Haroon, ‘Dietary Glycine Inhibits Angiogenesis During Wound Healing and Tumor Growth’, Cancer Biol. Ther., vol. 2, nr. 2, pp. 173-178, mrt. 2003, doi: 10.4161/cbt.2.2.280.
10. G. Wu e.a., ‘Arginine metabolism and nutrition in growth, health and disease’, Amino Acids, vol. 37, nr. 1, pp. 153-168, mei 2009, doi: 10.1007/s00726-008-0210-y.
11. P. Newsholme, ‘Why Is L-Glutamine Metabolism Important to Cells of the Immune System in Health, Postinjury, Surgery or Infection?’, J. Nutr., vol. 131, nr. 9, pp. 2515S-2522S, sep. 2001, doi: 10.1093/jn/131.9.2515S.
12. Z. Soleimani, F. Hashemdokht, F. Bahmani, M. Taghizadeh, M. R. Memarzadeh, en Z. Asemi, ‘Clinical and metabolic response to fl axseed oil omega-3 fatty acids supplementation in patients with diabetic foot ulcer: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial’, J. Diabetes Complications, vol. 31, nr. 9, pp. 1394-1400, sep. 2017, doi: 10.1016/j.jdiacomp.2017.06.010.
13. R. Zinder, R. Cooley, L. G. Vlad, en J. A. Molnar, ‘Vitamin A and Wound Healing’, Nutr. Clin. Pract., vol. 34, nr. 6, pp. 839-849, dec. 2019, doi: 10.1002/ncp.10420.
14. L. Russell, ‘The importance of patients’ nutritional status in wound healing’, Br. J. Nurs., vol. 10, nr. Sup1, pp. S42-S49, mrt. 2001, doi: 10.12968/bjon.2001.10.Sup1.5336.
15. K. L. Brown en T. J. Phillips, ‘Nutrition and wound healing’, Clin. Dermatol., vol. 28, nr. 4, pp. 432-439, jul. 2010, doi: 10.1016/j.clindermatol.2010.03.028.
16. T. Thevi, A. L. Abas, en M. Rajan, ‘The Effects of Vitamin C on Wound Healing—Systematic Review’, Indian J. Surg., vol. 86, nr. 1, pp. 23-29, feb. 2024, doi: 10.1007/s12262-023-03750-y.
17. K. Smith en S. Hewlings, ‘Correlation between vitamin D levels and hard-to-heal wounds: a systematic review’, J O U R N O F W O U N C R E, 2020.
18. C. J. C. Burkievcz, T. L. Skare, O. Malafaia, P. A. N. Nassif, C. S. G. Ribas, en L. R. P. Santos, ‘Prevalência de defi ciência de vitamina D em pacientes com úlceras de perna de etiologia venosa’, Rev. Colégio Bras. Cir., vol. 39, nr. 1, pp. 60-63, 2012, doi: 10.1590/S0100-69912012000100012.
19. C. Thompson en M. P. Fuhrman, ‘Nutrients and Wound Healing: Still Searching for the Magic Bullet’, Nutr. Clin. Pract., vol. 20, nr. 3, pp. 331-347, jun. 2005, doi: 10.1177/0115426505020003331.
20. A. P. Kornblatt, V. G. Nicoletti, en A. Travaglia, ‘The neglected role of copper ions in wound healing’, J. Inorg. Biochem., vol. 161, pp. 1-8, aug. 2016, doi: 10.1016/j.jinorgbio.2016.02.012.
21. R. Razzaghi, F. Pidar, M. Momen-Heravi, F. Bahmani, H. Akbari, en Z. Asemi, ‘Magnesium Supplementation and the Effects on Wound Healing and Metabolic Status in Patients with Diabetic Foot Ulcer: a Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial’, Biol. Trace Elem. Res., vol. 181, nr. 2, pp. 207-215, feb. 2018, doi: 10.1007/ s12011-017-1056-5.